Groepsdynamiek in de klas

Een sociale groep, waar iedereen zichzelf kan zijn en zich veilig voelt is waar elke leerkracht naar zal streven. Om de groep op een zo goed mogelijke manier te vormen, is het belangrijk om vanaf het begin van het schooljaar te werken aan groepsvorming. Groepsvorming is het geheel aan onderlinge relaties in een groep en hoe de groep zich verhoudt tot de cultuur van de school en de afspraken die daarbij horen. Tijdens het groepsdynamisch proces maak je als leerkracht waarden en normen bespreekbaar en zorg je voor een fijne sfeer in de klas.

Groepsvorming ontstaat als twee of meer mensen voor een langere tijd bij elkaar worden gevoegd met een gemeenschappelijk doel, uitdaging of interesse. De dynamiek van hoe dit tot stand komt en hoe de onderlinge omgang is nadat er een groep is gevormd, heet groepsdynamiek. In dit proces wordt bepaald wat het doel is, wie welke rol heeft en wat de afspraken zijn om tot het gezamenlijk doel te komen.

De doelen in een klas kunnen bijvoorbeeld zijn:

• Een prettige sfeer
• Een goede werkmodus
• Samenwerken
• Doelgericht werken

Het is fijn als je dit soort doelen samen met de klas bedenkt en hebt. Zo ontstaat er iets heel bruikbaars en niet iets ingewikkelds. Kinderen kunnen hier iets mee.De groepsvorming vindt vaak plaats onder leiding van de leider(s) van de groep. In een mentorklas is het de kunst van de mentor om daar een begeleidende en ondersteunende rol in te hebben. Denk aan het verzinnen van werkvormen, inzetten van procesbegeleiding en indien nodig interventies. De mentor is dus niet de leider; de leider(s) zit(ten) in de groep. Wel moet de mentor ervoor zorgen dat de groep en ook de (informeel) leiders van de groep zich houden aan de normen en waarden van de school.

Groepsvorming gaat in verschillende fases:

• Forming
• Storming
• Norming
• Performing

Het geeft houvast om deze fases aan te houden, maar zoals altijd is de werkelijkheid niet zo strak afgebakend. Zo kan er door een incident of een nieuwe leerling in de klas weer een hele nieuwe dynamiek ontstaan. Het hele proces begint dan weer van voor af aan.

Forming

Forming is de oriënterende fase. Hierin leren kinderen elkaar kennen. Deze fase gaat vanzelf, als mentor hoef je daar eigenlijk niets voor te doen.

Storming

In deze fase is het belangrijk om ruimte te bieden aan leerlingen om elkaar beter te leren kennen. Organiseer groepsvormende activiteiten zodat ze leren wat de mening van een ander is en van zichzelf. Probeer niet te snel over te gaan naar de normingsfase. Vaak voel je het aan wanneer de groep er klaar voor is om met elkaar afspraken te maken. Is de groep nog niet zo ver, dan ervaar je weerstand.

Het is ook belangrijk dat de groep leert om op een veilige manier zelf conflicten op te lossen. Alleen dan kan er een veilige cultuur in de groep ontstaan. De mentor moet niet degene zijn die het probleem oplost, maar die de groep leert hoe een probleem op te lossen is.

Norming

Met de klas/groep bepaal je in de normingsfase gezamenlijk de groepsdoelen. Denk bijvoorbeeld aan: wij willen een werkbare, fijne sfeer in de klas. Dan is het de vraag hoe we dat als groep voor elkaar gaan krijgen. Wat is precies een werkbare, fijne sfeer? En hoe gaan we dan met elkaar om? Wat zijn onze normen en waarden? Dit is iets wat je samen met de klas kunt bepalen.

Ook praktische doelen bepaal je samen. Wat doen we met verjaardagen? Of wat doen we met verdriet? Besteden we daar aandacht aan en zo ja, hoe? En wat doe je als je hulp nodig hebt in de klas? Of wat als je het niet met elkaar eens bent? ‘Vechten’ we het dan uit door een debat en goede argumenten?

Performing

In de performingfase zijn de waarden en normen bekend in de groep en is er een cultuur ontstaan met daarbij behorende rollen van de leerlingen. Nu is het de taak van de mentor om vinger aan de pols te houden en de groep erop te wijzen wanneer zij zich niet aan gemaakte afspraken houden.

Het kan ook zijn dat er geen positieve cultuur is ontstaan, maar een onveilige sfeer. Denk hierbij aan pesten, buitensluiten of een niet-taakgerichte werkhouding. Er is dan iets niet goed gegaan in het proces. Je hebt als mentor de taak de groepsvorming opnieuw in gang te zetten. Dat is een pittige opgave, maar zeker niet onmogelijk.

Meer weten over de fases van groepsvorming? Luister dan deze aflevering van De Onderwijspodcast.

De groepsvorming is geslaagd als je als mentor ziet dat de hele klas gezamenlijk een aantal doelen nastreeft en daar ook moeite voor doet. En dat de leerlingen in staat zijn om zelf problemen en meningsverschillen op te lossen. Bij positieve groepsvorming is het welbevinden van individuele leerlingen hoog. Dit betekent dat de individuele leerling zich prettig voelt op school en in de klas.

Naast de verschillende fases van groepsvorming is het vooral van belang om te kijken naar de verschillende rollen binnen een groep. Hiervoor is het zinvol om de groep te analyseren met alle professionals om een beeld te krijgen welke jongere zich in welke groepsrol bevindt. Dit geeft namelijk ook inzichten in het gedrag wat een jongere op de groep laat zien. De diamant van Polsky is een goed model om de groepsrollen te analyseren.

Afbeelding: diamant van Polsky

De groep beïnvloedt individueel gedrag. Hoe iemand is, wordt onder andere bepaald door de omgeving. De context waar in het gedrag plaatsvindt, is dus heel belangrijk. Kinderen die thuis problemen hebben, hoeven in de klas niet per se ook bij te dragen aan problemen, en andersom.

Wees je er als mentor van bewust dat je uitstraalt wat je belangrijk vindt. Als je bijvoorbeeld als mentor heel sterk uitdraagt dat het in de klas stil moet zijn en dat er geconcentreerd moet worden gewerkt, dan komen er altijd wel kinderen boven drijven die dat niet kunnen. Die voelen zich daarbij ongemakkelijk, omdat zij het gemeenschappelijke doel - geconcentreerd werken - niet kunnen waarmaken. Of stel, je vindt openheid heel belangrijk, dan voelen leerlingen die het moeilijk vinden om open te zijn druk.

Het is belangrijk om met elkaar ruimte te creëren. Het is goed dat je een doel nastreeft, maar dat je dat met elkaar niet altijd haalt, is logisch. En dus ook niet erg. Het gaat om het streven. En de één draagt daarin meer bij dan de ander. De verschillen moet je de ruimte geven, zodat iedereen zijn eigen bijdrage kan leveren en daar ook gerust bij is. Het is belangrijk om dit vanaf het begin af aan uit te leggen aan de klas.

Meer weten over gedragsproblemen en groepsvorming? Luister dan deze aflevering van De Ondewijspodcast.

Door aandacht te (blijven) besteden aan groepsvorming, kun je de groepsdynamiek verbeteren of bijsturen. Daarbij is het belangrijk dat je als groep met elkaar omschrijft wanneer de groepsvorming in de klas is gelukt.

Ook het docententeam speelt daarin een rol. Als groepsvorming een thema is binnen de school, gaan mensen zich daarop richten. Wat je aandacht geeft, groeit. Neem groepsdynamiek daarom op als een doel voor jezelf als mentor en maak er beleid van als team.

Het behalen van een doel kan alleen als je in het proces daarnaartoe oog hebt voor wat er al goed gaat en dit ook duidelijk laat merken aan de groep. Benoem dingen die van gezamenlijk belang zijn. Bijvoorbeeld: Wat hebben jullie vandaag goed gewerkt! Of: Fijn dat jullie elkaar hielpen vandaag.

Soms gaat het minder goed met de groepsdynamiek, of loopt het proces vast. Dan is het goed om na te gaan waar de groep staat in het proces. Blijkbaar is de groep dan nog niet toe aan een volgende fase. Bespreek dit ook met de klas: "Ik zie dat het nog niet goed lukt om met elkaar dit probleem op te lossen. Wat hebben jullie al geprobeerd? Wat zou je nog meer kunnen doen?" Belangrijk hierin is dat je het vertrouwen uitstraalt dat de groep de eigen doelen gaat behalen. Je bent als een vuurtoren in de storm: ook al gaat het moeizaam, je blijft aangeven waar de groep naartoe gaat.

De training 'Groepsdynamiek in de klas' wordt gegeven door de trainers van Educé. Weten wat Educé voor jullie school kan betekenen? Neem dan gerust vrijblijvend contact met ons op.